نقش ورزش در سلامت و بهبود عملکرد بدن انسان همواره مورد توجه و مطالعه متخصصین علوم تربیت‌بدنی و پزشکی بوده است، در این میان با توجه به اهمیت سلامت ذهنی در انسان مطالعات فراوانی در خصوص نقش ورزش و تاثیر آن بر بهبود عملکرد مغز صورت پذیرفته است. تردیدی نیست که با افزایش سن ، میزان آسیب‌پذیری مغز افزایش یافته و به همان میزان به مراقبت بیشتری نیازمند است.
تغییرات مغز با افزایش سن
مطالعات نشان می‌دهد وزن مغز انسان بین سنین 30 تا 90 سالگی حدود 10 درصد کاهش می‌یابد و از مهمترین اختلالات مغزی در سنین کهنسالی انواع دمانس به ویژه آلزایمر است،به عبارتی آلزایمر شایعترین نوع دمانس در سنین کهنسالی است و تخمین‌زده می‌شود در طول 20 سال آینده تعداد افراد مبتلا به اين بيماري در کل دنیا 3 برابر شده و تا سال 2025 این تعداد به 22 میلیون نفر برسد.اين در حالي است كه در حال حاضر حدود 28 درصد از افراد بالای 85 سال و 5/8 درصد از افراد بالای 65 سال از بیماری آلزایمر رنج می‌برند.
نقش ورزش در فعالیت و سلامت ذهنی سالمندان
مطالعات صورت گرفته نشان می‌دهد ورزش و بخصوص ورزش‌های هوازی با بهبود عملکرد قلب و عروق روی جریان گردش خون مغز تاثیر گذاشته و فرآیند پیری مغزی را به تاخیر می‌اندازد. همچنین مشخص شده است بین سلامت جسمانی و قدرت ادراک در سالمندان رابطه مستقیم وجود دارد. به علاوه ورزش، سالمند را قادر مي‌كند تا نه‌تنها زمین‌گیر نشود بلکه سالم و فعال بماند. براساس تحقیقات صورت گرفته توسط محققان تایوانی، ورزش می‌تواند موجب زایش سلول‌های جدید عصبی و تقویت دستگاه ایمنی بدن شده و به افراد در بهتر انجام دادن فعالیت‌های آموزشی و ذهنی کمک کند.
طی یک مطالعه صورت گرفته بر روی 400 سالمند مشخص شد ورزش روزانه با تقویت عملکرد ذهنی و حافظه و نیز توانایی جسمی افراد سالمند، باعث بهبود زندگی روزمره و کاهش نیاز آنان به مراقبت دیگران می‌شود چنانچه ورزش به مدت طولانی در فعالیت‌های روزانه گنجانده شود موجب جریان موثرتر خون در مغز شده و به یادگیری و تقویت حافظه کمک شایانی می‌کند.
در مطالعه‌ای که دکتر آرتور اف. کرامر انجام داد مشخص شد كه اتصال شبکه‌های مغزی همزمان با كهولت سن کاهش یافته و در مقابل این شبکه‌ها به دنبال انجام ورزش‌های هوازی منسجم‌تر می‌شوند.این مطالعه نشان داد افرادی که ورزش‌های هوازی انجام می‌دادند از حافظه، دقت و سایر روندهای ادراکی بهتری برخوردارند.
نتایج تحقیقات یک پژوهشگر آمریکایی به نام “ادوارد مک آلی” هم نشان داد که انجام حرکات فیزیکی ملایم مانند پیاده‌روی به مدت 40 دقیقه و سه بار در هفته برای شادابی مغز مناسب بوده و می‌تواند اتصالات مغزی و عملکرد شناختی را بهبود بخشیده و پیری بافت مغز را به تاخیر اندازد.
دکتر مک آلی با مطالعه بر روی 65 نفر بین 59 تا 80 سال با فعالیت فیزیکی اندک، و تصویربرداری از مغز این افراد و انجام آزمایشات شناختی روی آنها به اين نتيجه رسيد كه برخی از اتصالات مدارات مغزی در این افراد از هم گسسته شده است. در حالی که افراد سالمندتری که تمرینات فیزیکی بهتری داشته‌اند فعالیت مغزشان در شرایط بهتری بوده بهتر می‌توانند برنامه‌ریزی کرده و چندین کار را با هم انجام دهند. در ادامه این تحقیقات به مدت یکسال برای تمام این افراد یکسری تمرینات پیاده‌روی و ورزش‌های کششی تجویز شد و در پایان سال آزمایشات شناختی و تصویربرداری از مغز آنها صورت پذیرفت. نتایج نشان داد که اتصالات مغزی در سالمندانی که پیاده‌روی می‌کردند تا حد قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته در حالی که این افزایش در افرادی که حرکات کششی انجام می‌دادند مشاهده نشد.
از طرف دیگر در نتیجه تحقیقات صورت گرفته توسط دانشگاه کلیسا مشخص شد افزایش خفیف گلوکز خون می‌تواند برای مناطقی از مغز که مسوول حافظه است، مضر باشد و حال آنکه فعالیت‌های فیزیکی نقش موثری در تنظیم قندخون در حد نرمال ایفا می‌کنند.
تاثیر ورزش بر اختلالات روانی در سالمندان
طی مطالعات صورت گرفته مشخص شده که شیوع بیماری‌های روحی و روانی در افرادی که از نظر جسمی فعال هستند ، کمتر است. از طرفی ورزش‌های هوازی در بهبود اختلالات اضطرابی می‌توانند موثر باشند همچنین در بهبود اختلال افسردگی خفیف تا متوسط ، ورزش‌های هوازی و غیرهوازی هر دو می‌توانند مفید و موثر باشند.
متخصصان معتقدند ورزش ، مانند داروی ضدافسردگی عمل می‌کند و چنانچه فرد بیمار روزانه 30 دقیقه تا آنجا که می‌تواند سریع راه برود و یا روی دستگاه تردمیل ورزش کند پس از 10 روز تاثیر آن را در بهبود وضعیت روحی و شادابی خود خواهد دید.
تاثیر و نقش ورزش در بیماران مبتلا به آلزایمر
یکی از بخش‌های مهم در فرآیند کنترل بیماری و هدایت بیماران مبتلا به آلزایمر ورزش و برنامه‌های ورزشی است. ورزش علاوه بر اینکه حس اعتماد به نفس را در سالمند تقویت می‌کند از بروز رفتارهای پرخاشگرایانه نیز پیشگیری می‌کند. افراد مبتلا به آلزایمر به خاطر فراموش کردن برخی چیزها دچار اضطراب می‌شوند و انجام ورزش مرتب روزانه باعث کم شدن این اضطراب می‌شود.
اما چه ورزش‌هایی در افراد سالمند و به خصوص افراد مبتلا به آلزایمر توصیه می‌شود:
1- ورزش‌های هوازی مانند پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری، شنا و ورزش در آب که برای مفاصل راحت‌تر است و به تعادل کمتری نیاز دارد.
2- تفریحات مناسب این سن و حتی بازی با غیر هم‌سن و سالان.
3- فعالیت‌های روزمره و درون خانه مانند باغبانی، و خرید برای خانه.
4- فعالیت‌های فکری و مرتبط با ادارک، (ورزش ذهنی و تحرک مغز در سالخوردگی بسیار مهم است و پزشکان آن را مهمتر از ورزش جسمانی می‌دانند)
5- فعالیت‌هایی را طراحی کنید که قابلیت اجرا داشته، حتی‌الامکان ساده، انعطاف‌پذیر و تکرار شونده باشد و از همه مهمتر مفرح باشد.
6- براساس توان و توانایی سالمند تمرینات کم و زیاد شود.
اصل FITT:
1- Frequency یا تکرار: حداقل 3 بار در هفته تمرینات باید تکرار شود.
2- Intensity یا شدت: برنامه تمرین باید به اندازه‌ای سخت باشد که سالمند را به تقلا وا دارد نه آنکه بی‌جهت سخت باشد.
3- Time یا زمان، یک برنامه تمرینی حدود 20 تا 30 دقیقه باید طول بکشد.
4- Type یا نوع: نوع تمرین باید مطابق با هدف، از تمرین طراحی گردد.
فراموش نکنید:
در محیطی امن ورزش کنید. از ورزش در محیط‌های کم نور، بر روی سطوح لغزنده و سایر مکان‌های بالقوه خطرناک پرهیز کنید. اگر در حفظ تعادل مشکل دارید هنگام ورزش از دستگیره یا تکیه‌گاه دیگری کمک بگیرید.
هر زمانی که احساس خستگی، ناراحتی یا بیماری کردید فعالیت را متوقف کنید.
اثر دکتر سعیدی – مسئول فنی کمیته درمان فدراسیون
برگرفته از:
1) physiology of exercise and Healthy Aging taylor/Johnson 2008
2) physical Activity and Health Bouchard/Blair/Hasdell 2007
3) طب سالمندان دکتر رحمت سخنی
منبع:پایگاه خبری ورزش و جوانان ایران